Light side of the Moon?

Op naar een post-corona tijd met meer oog voor mentale klachten van muzikanten

Door Daniel Tempelman
9 september 2020

Het zal een kwestie van tijd zijn voordat muzikanten weer voor volle zalen staan. Zorgen of verontwaardiging in de media over het onregelmatige en stressvolle bestaan van internationale popsterren als Amy Winehouse, Avicii (Tim Bergling) en vele K-popidolen is tijdens hun carrières minimaal. Een discussie over dit bestaan blijft uit. De publieke opinie lijkt er, net als in de jaren ’60 en ’70, nog van overtuigd dat muzikanten nu eenmaal een Boheems, losbandig leven leiden en veel drugs gebruiken. Het publiek smult op social media van vele video’s waarin Amy Winehouse in zwaar beschonken toestand op het podium staat, blijkt uit de video’s van Amy Winehouse met miljoenen online views en haatdragende commentaren. Chris Martin van Coldplay is uitzinnig wanneer Avicii in zijn bijzijn in de studio werkt aan de ritmesectie van hun duet, maar zwijgt voor de camera over de uitgemergelde staat waarin zijn collega muzikant zich op dat moment bevindt. Uit de documentaires die zijn gemaakt over de levens van Winehouse en Avicii blijkt dat signalen die beide popmuzikanten gaven aan hun omgeving over het aanhoudende stressvolle bestaan stelselmatig werden genegeerd door hun managers. ‘Slecht advies en uitbuiting zijn redenen dat Britse popmuzikanten bij ons aankloppen voor psychologische en praktische hulp’, zo vertelt Peter Leigh van stichting Key Changes. Wanneer muzikanten overlijden spreekt iedereen pas zijn afschuw uit over de mentale toestand waarin ze hun werk deden en het gebrek aan hulp dat ze kregen. De maatschappelijke verontwaardiging over de tragische afloop is groot. Dit terwijl psychologische begeleiding muzikanten tijdens de steeds langere tournees inzicht kan geven in en kan helpen bij eventuele psychische klachten en ‘copingstrategieën’.  

Nederlandse muziekindustrie
Voor de uitbaak van corona werd in Nederland enige psychologische hulp geboden aan gevestigde popmuzikanten. Maar dit kan beter, zo blijkt uit navraag. Zanger Tim Akkerman geeft aan dat je als frontman van een band continue bij je eigen gevoel moet blijven: ‘Het solistische bestaan als muzikant maakt dat door de omgeving vaak te laat wordt gereageerd op stress en andere burn-out verschijnselen. Dit vraagt om een team dat aanhaakt op lasten die een frontman benoemt en actief oplossingen aandraagt.’ Om zijn psychische gesteldheid in de gaten te houd en heeft hij er daarom zelf voor gekozen om op regelmatige basis gesprekken te hebben met een psycholoog. Zanger Lucky Fonz III (Otto Wichers) is tevreden over zijn management en onderneemt ook zelf actie om stress de baas te zijn: ‘Mijn boeker en manager nemen actief de tijd om af en toe samen een hapje te eten en te vragen hoe het met me gaat als muzikant en als persoon. Omdat ik stressgevoelig ben regel ik alles goed van tevoren. Dit vraagt discipline. Ik sport en besteed weinig tijd aan onzin als het checken van cijfers van de albumverkoop of social media bereik. Als ik stress ervaar ga ik minder hard werken. Zo heb ik bij een vorig album een keer besloten dat ik deze later wilde uitbrengen.’

‘Het solistische bestaan als muzikant maakt dat door de omgeving vaak te laat wordt gereageerd op stress en andere burn-out verschijnselen. Dit vraagt om een team dat aanhaakt op lasten die een frontman benoemt en actief oplossingen aandraagt.’

Zangeres Aafke Romeijn ervaart haar manager als betrokken, maar dat neemt volgens haar niet de dynamiek weg waarin ze zich verantwoordelijk voelt: ‘Ik heb een manager die heel goed omgaat met momenten waarop ik zenuwachtig ben voor belangrijke optredens, en me goed in de gaten houdt. Ik slik daarnaast af en toe kalmeringsmiddelen voor belangrijke optredens. Maar toch is de druk altijd groot. Ik verdien niet alleen geld voor mezelf, maar ook voor mijn management, boeker en band. Plus: ik wil mijn fans niet teleurstellen. Dus iets afzeggen heeft consequenties voor een hele groep mensen. Het is verleidelijk om toch langer door te gaan en over je grenzen te gaan.’ En juist het langdurig over grenzen gaan kan psychische klachten veroorzaken of in stand houden.

‘Iets afzeggen heeft consequenties voor een hele groep mensen. Het is verleidelijk om toch langer door te gaan en over je grenzen te gaan.’

Sinds de opgelegde beperkingen in de cultuursector vanwege corona, staan vooral nieuwe muzikanten voor een extra uitdaging bij het verwerven van bekendheid. Volgens boeker, columniste en mental coach Hilde Spille hebben de beperkingen gevolgen voor de huidige vraag van muzikanten bij grotere poppodia: ‘Veel geplande concerten van gevestigde muzikanten zijn doorgeschoven naar volgend jaar, ik noem dit ook wel het doorschuif-effect. Dat maakt het voor nieuwe muzikanten lastig.’ Daarnaast verdient deze groep nog relatief weinig aan online streaming muziekdiensten, een dienst die het relatief goed blijft doen. Zo vertelt Managing Director van Sony Music Toon Martens in het Parool dat vooral boekers, evenementen en promotors in de live muziekindustrie zijn getroffen: ‘Muzieklabels zijn het minst geraakt in de muziekindustrie. Onze taak is om muziek te streamen op platforms als Spotify en Apple Music. In die zin hebben we geluk dat muziek altijd verkocht kan worden.’ Het gebrek aan optredens en overige inkomsten doet een beroep op het zelfvertrouwen en doorzettingsvermogen van uitvoerend muzikanten die aan het begin staan van hun carrière.

‘Veel geplande concerten van gevestigde muzikanten zijn doorgeschoven naar volgend jaar, ik noem dit ook wel het doorschuif-effect. Dat maakt het voor nieuwe muzikanten lastig.’

Nederlandse conservatoria en popacademies
Op de meeste conservatoria en popacademies in Nederland zijn thema’s als presteren onder druk en omgaan met eventuele podiumangst en andere psychische klachten geen vast onderdeel van de lesstof. Dit geldt evenmin voor screening en behandeling van studenten. Wanneer een docent van het Utrechts Conservatorium zorgen heeft over de psychische gezondheid van een student, volgt een gesprek met een decaan en zo nodig een doorverwijzing naar een psycholoog buiten de opleiding. Psychiater en klassiek violiste Esther van Fenema pleit in haar boek ‘Het Ontstemde Brein’ (2018) dan ook voor een toekomst waarbij studenten in een vroeg stadium van de opleiding aan het conservatorium leren hoe stress in het brein kan ontstaan en wat symptomen zijn van podiumangst. Ook zou er binnen het conservatorium ruimte moeten zijn voor het bespreekbaar maken van psychische klachten en trainen van een stabiele leefstijl. Hieronder valt inzicht in het eetpatroon, middelengebruik, dag- en nachtritme en weerbaarheid. ‘Bij conservatoria wordt de focus op mentale weerbaarheid ten onrechte gezien als negatief, afwijkend of pathologiserend’, aldus van Fenema. Volgens docenten is er juist wel aandacht op conservatoria voor psychische gezondheid in de vorm van incidentele colleges, workshops of de mogelijkheid om op eigen initiatief met een psycholoog te praten. Directeur van het Utrechts Conservatorium Jos Schillings legt uit dat een lesprogramma in professionele gezondheid, waaronder het werken aan lichamelijk bewustzijn aan de hand van de Alexander techniek, de studenten inzicht geeft in de fysieke en psychologische kanten van het muzikantenbestaan. Het conservatorium van Amsterdam gaat een stap verder door studenten sinds 2018 te verplichten een serie lessen te volgen over het omgaan met podiumvrees.

‘Bij conservatoria wordt de focus op mentale weerbaarheid ten onrechte gezien als negatief, afwijkend of pathologiserend’

Kleinschalige initiatieven
Het Music Managers Forum in Engeland heeft enkele jaren terug een gids uitgebracht dat informatie biedt over het omgaan met angst, depressie, verslaving en het creëren van een balans tussen werk en privé. Muziekmanagers kunnen deze Music Manager’s Guide to Mental Health onder andere gebruiken bij het begeleiden van muzikanten. Volgens Spille kan de gidsook voor de huidige Nederlandse muziekindustrie uitkomst bieden: ‘Ik weet niet of het Music Managers Forum in Nederland de gids wel of niet heeft verspreidt. De gids is voor iedereen die in de (live) muziekindustrie werkt, en ik weet dat nog bijna niemand in Nederland de gids kent.’ Dit initiatief lijkt dan ook nog niet te zijn benut. In Nederland en België zijn het vooral de kleinschalige organisaties die een start hebben gemaakt met psycho-educatie binnen de muziekindustrie. Productieplatform de Coöperatie organiseerde in november de muziekconferentie No man’s land. Hiermee bieden zij in Nederland een podium voor mental coaches, psychologen en popmuzikanten als Lucky Fonz III en Marieke Jager om te praten over hoe je als muzikant kunt omgaan met psychische stress. Ook de Belgische campagne Te Gek!? zet zich in voor het bespreekbaar maken van psychische problemen, en spitst zich hierbij ook toe op de muzikant. Te Gek!? bracht in oktober popmuzikanten als Tom Helsen, Spinvis en Ian Clement samen en liet hen praten over psychische stress bij het muzikantenbestaan. Tijdens No man’s land vertelt artiestenpsychologe Daisy Gubbels dat men in de muziekwereld de mentale gezondheid nu nog probeert ergens kort te noemen, terwijl mentale gezondheid de basis is. Op de vraag aan managers of zij afweten van het bestaan van een artiestenpsycholoog krijgt Gubbels vaak het antwoord dat ‘hun artiesten’ die problemen niet hebben. ‘Managers associëren de term artiestenpsycholoog vooral met psychische problemen, terwijl psychologische begeleiding ook een bijdrage kan leveren aan het voorkomen van psychische klachten’.

‘Managers associëren de term artiestenpsycholoog vooral met psychische problemen, terwijl psychologische begeleiding ook een bijdrage kan leveren aan het voorkomen van psychische klachten’.

Post-corona: wees betrokken
Wie binnen management of opleiding wegkijkt en de prestatiecultuur in de muziekindustrie bagatelliseert, is medeverantwoordelijk voor de mentale staat waarin veel collega popmuzikanten zich vandaag de dag bevinden. Bij muzikanten met psychische klachten is vaker sprake van een angststoornis, depressie, persoonlijkheidsstoornissen of drugsverslaving dan bij niet-muzikanten met psychische klachten. Uit internationaal onderzoek van Record Union komt naar voren dat 73 procent van de 1500 bevraagde uitvoerend muzikanten kampt met psychische klachten zoals overmatige stress, angst en depressie.
Meer openheid en toegang tot psycho-educatie binnen management en opleiding vraagt een lange adem. Muzikanten zijn terughoudend in het bespreken van psychische klachten. Volgens Record Union is slechts zes procent van de uitvoerend muzikanten bereid om met hun manager te praten over psychische klachten. Het aloude idee van het Boheemse bestaan van de popmuzikant is achterhaald en schadelijk. De campagne Te Gek!? en initiatieven van Music Managers Forum en productieplatform de Coöperatie gericht op het aangaan van de dialoog verdienen daarom in de post-corona periode meer aandacht bij management en onderwijs. 

Meer weten? Kom naar de lezing ‘Mentaal begeleiden van uitvoerend muzikanten’
Wanneer: Zaterdag 19 september 2020 van 13:00 – 15:00 uur 
Waar: Social Impact Factory, adres Vredenburg 40 te Utrecht
Deelname kosteloos, aanmelden via d.tempelman@hva.nl 
Meer informatie over de lezing: https://bit.ly/2RawpoI

In de lezing zal worden ingegaan op het coachen van en lesgeven aan (vaak jongvolwassen) uitvoerend muzikanten. Artiestenpsychologe Daisy Gubbels zal vertellen over haar dagelijks praktijk, waaronder coachingsgesprekken die ze in de afgelopen 7 jaar heeft gehad met muzikanten en andere professionals in de muziekbranche. Docent en sociaalwetenschappelijk onderzoeker Daniel Tempelman vertelt over de onzin van het noodzakelijk lijden van artiesten binnen de muziekindustrie en in de media, en gaat in op wat er in de ons omringende landen als Engeland al concreet wordt gedaan om dit tegen te gaan. Ook zal Daniel eigen onderzoek introduceren naar de kennis bij docenten en managers in de Nederlandse muziekindustrie van psychische kwetsbaarheid, dat van start gaat in 2021.